Помощь учителям родных языков и культуры Башкортостана

Раздел: Родной язык

Эшебезнең максаты: Яшел Үзән һәм Кайбыч районы авылларында җыелган (авыл тарихы, авылның истәлекле урыннары) материалларны чагыштырып өйрәнү. Шушы максаттан чыгып түбәндәге бурычларны куйдым: 1. Авыл халкы арасында йөрү, сөйләшү, материаллар туплау. 2. Авылның истәлекле урыннарында булу, аларны өйрәнү. Туган җир...Безнең һәрберебезнең газиз туган йорты, йортыбыз урнашкан кадерле туган авылыбыз бар. Һәр авыл үзенә генә хас, кабатланмас матурлыгы белән аерылып тора. Кая гына барсак та, нинди генә матур урыннарны күреп соклансак та, туган төбәгебезнең матурлыгын берни дә алыштыра алмый. Туган ягыбызның һәр сукмагы, һәр агачы, һәр авылы һәм аның кешеләре күңелгә ифрат та якын. Авыллар, авыллар... Һәрберсенең үз үсеш тарихы, үз даирәсе бар. Ә авыл атамалары безнең борынгы тарихыбызны, данлы үткәнебезне чагылдыра. Бер атама да юкка гына бирелмәгән. Алар нигезендә атама кую өчен берәр сәбәп ята. Һәрберсе төрле тарихи вакыйгалары һәм башка үзенчәлекләргә нисбәтле рәвештә бирелә. Һәр авылның үзенә генә хас, кабатланмас, истә кала торган урыннары күп. Без әлеге эшебездә Яшел Үзән һәм Кайбыч районы авылларында җыелган материалларны чагыштырып карадык. Куелган максатыбызга тулысынча ирештек. Ике райондагы фольклор материалларны чагыштырып караганнан соң Яшел Үзән районы авылларындагы халык атамаларны, истәлекле урыннарны, бәетләрне гаҗәпләнерлек күп белүләрен аңладык. Нәтиҗәдә Кайбыч районындагы халык Яшел Үзән авыл халкына караганда материалларны азрак бирделәр. Хәтта өлкән буын арасында да мәгълүматлар бик аз. Ә Яшел Үзән районында киресенчә, халык үзләренең туып – үскән, яшәгән авыл тарихы, сөйләп – җырлап йөргән бәетләр, мөнәҗәтләр, шигырьләр, изге булып саналган истәлекле урыннарны күп беләләр. Материаллар хәтта язмаларда, авыл музейларында, мәктәпләрдә, электрон вариантларда да бар.

Раздел: Родной язык

Һәр телнең үзенә генә хас үзенчәлекләре була. Шуңа күрә алынмалар, кабул ителгәндә, мәгънә ягыннан да, фонетик һәм грамматик яктан да үзгәреш кичерәләр. Мәсәлән, рус һәм татар телләрендәге авазлар арасында шактый зур аерма булганлыктан, рус сүзләре, татарчага кабул ителгәндә, иң беренче чиратта аваз ягыннан үзгәреш кичергәннәр. Алынмаларның үзгәрү дәрәҗәсе кайсы чорда һәм нинди юл белән кабул ителүгә бәйле. Борынгырак алынмалар фонетик яктан күбрәк үзгәрсәләр, соңрак кабул ителгән алынмалар нигездә үзгәрмәгән. Сөйләм теле аша кергән алынмалар зуррак узгәрешләргә дучар булганнар. Язма тел аша кергәннәре кимрәк дәрәҗәдә үзгәргәннәр яисә бөтенләй үзгәрмәгәннәр. Борынгырак чорда сөйләм теле аша кереп, төрле үзгәрешләр кичергән алынмаларга мондый сүзләрне кертергә мөмкин: жәл, шәл, эскәтер, кәбестә, каравам, пумала, сумала, салам, мунчала, фатир, мич, кесәл, ситсы, буразна, ызба, әбәт, чегән, пинжәк, эшләпә, бүрәнә, арыш, уҗым, камыт, өстәл. Шулай итеп, килеп чыгышы ягыннан без өйрәнә торган телләрнең сүзлек составында түбәндәге охшаш һәм үзенчәлекле билгеләр күзәтелә: • бу телләрнең сүзлек составында төп өлешне аларның үз сүзләре тәшкил итә; • ике телдә дә шактый гына күләмдә алынма сүзләр (Һинд-европа, гарәп-фарсы телләре аша кергән алынмалар) кулланыла; • татар телендә рус алынмалары һәм рус теле аша кергән башка тел сүзләре зур урынны алып тора. Шул ук вакытта рус телендә дә татар теле сүзләре бар. Әлбәттә, аларның саны татар телендәге рус алынмаларыннан күпкә кимрәк. Соңгы елларда алынмалар татар теленә үзгәртелмичә дип әйтерлек кабул ителә(мәсәлән: ваучер, биржа һ.б).

Раздел: Родной язык

Йомгаклау дәресләре