Ц1ердешнийн терахь

1 өлеш.Тукай узган юллар. Шигърият күчештән, дәвамлылыктан башка үсә алмый.Аның ачышлары картаймый,сәнгатьчә яңгырашын югалтмый. Хәзерге поэзиянең элеккесен- нән кайтышрак булырга хакы юк. Иң олы бизмән булып, татар милләтенең югары казанышы-Тукай иҗаты тора. Арча районының Кушлавыч авылында 1886 нчы елның 26 нчы апрелендә Мөхәммәтгариф мулла гаиләсендә Габдулла дөньяга килә. Әнисе Сасна мул- ласына кияүгә чыга. Габдулланы аылның Шәрифә исемле бер карчыгына ва- кытлыча асрамага калдыралар. Шуннан шагыйрьнең авыр тормышы башла- на. Бер шагыйрьнең дә җылылык эзләп үз гомерендә җиде-сигез хатынга “әни”дип дәшеп караганы булмагандыр.Ә менә Габдулла шундый язмыш кичерә.Азрак шунда яшәгәч,аны үз әнисе яңа гаиләсенә алдыра. Инде иркен сулап куясың: рәхәткә тарыды сабый, дисең.Ләкин бу рәхәт озакка бармый: әнисе үлеп китә.Габдулла ятим кала.Ятим калгач, Габдулла биш гаиләдә яшәп ала. Оядан ояга күчеп җылылык эзләп йөргән бу сабыйга Кырлай мәр- хәмәтлерәк була.Чөнки, бәләкәй Габдулла монда озаграк яши,хәтта сабак ала башлый. Кырлай авылында бик күп рухи байлык туплый.Аның туган ягына барсаң,моны бик тиз аңлыйсың.Кырлай янында урнашкан куе кара урман,ул урманга ат сакларга барулар,учаклы,әкиятле,сихри төннәре,каяндыр күзәтеп торган Шүрәле-болар барысы да ятим баланың рухын баеталар. Игенчелек хезмәтеннән кайткач, тал астындагы буага төшеп су керүләре, Баздан катык алып менеп,шуны чишмә суында болгатып әйрән эчү- бары тик Кырлай авылында гына...Казан арты төбәге, аеруча Кырлай авылы- Тукайны шагыйрь иткән шартларның иң әһәмиятлесе. Тукайны көннәрдән бер көнне Кушлавыч авылының Бәдретдин исемле кешесе эзләп таба. Ул аны Уральскига алып китә.Кайгы – хәсрәте ятимлеген- дә изгән, сихри табигатендә рухи яктан баеткан бишеге белән саубуллашып, Габдулла әнә шундый билгесез сәфәргә чыгып китә.Алда- һөнәрчеләр, лавка- лар тулы, мәчетле,чиркәүле,школалы, мәдрәсәле, милли-чуар Җаек-Уральск шәһәре. Уральск шәһәрендә өч мәдрәсә булган: “ Мотыйгия”,“Рәкыйбия”, “Гай- ния. “Җизнәсе “Мотыйгыя”га урнаштыра. Мондагы тормыш яшь Габдулла- ның рухына зур тәэсир ясый. Белемгә сусаган Тукай рус мәктәбенә кереп укый башлый. Европа дөньясына чума. 2 өлеш. Журналист буларак Габдулла Тукай иҗаты. 1905-1907 елларда бик кыю публицистик мәкаләләр белән чыгыш ясый. Байларны тәнкыйть итә, тынгысыз журналист буларак таныла.Уральск- ша- гыйрьнең журналист һәм шагыйрь буларак канат ныгыткан урыны. 1905 ел- ның сентябрендә үк аның “Әльгасрел-җәдит” журналының реклама җыенты- гында шигырьләре басыла. Ноябрьдә “Фикер” газетасы чыга башлый. Тукай инде монысында фактик редактор. Хыялда сатирик журнал чыгару. 1906 ел- ның июнендә анысы да(“Уклар”) дөнья күрә. Монда да фактик редактор-Ту- кай. Кыскасы,ул үз диңгезенә чума. Типографиядә кунып-төнеп эшли, берөз- лексез шигырь, мәкалә яза,тәрҗемә итә. Габдулланы аеруча ашкындырып, күңелен нурландырып торган нәрсә, билгеле инде, татар телендә чыгачак газета һәм журнал була. Рөхсәт язуы килгәч купкан шатлык дулкыннары инде ярларына керә. Яңа теләк өстенлек ала: газета һәм журналны тизрәк күрәсе, тотып карыйсы килә. Менә берзаман хәрефләр кайта. Ул да булмый,1905 елның 26 ноябре җи- тә. Шушы көнне Габдулла басу машинасыннан чыккан газетаның беренче санын кулына ала. “Фикер” дигән газета була ул. Шул ук вакытларда “Әльгасрел-җәдит”не чыгаруга да кызу әзерлек бара. Менә 1905 ел бетеп,1906 ел башлана.”Фикер” газетасы Россия киңлеклә- ренә дә тарала. “Әльгасрел-җәдит”нең дә беренче саны, ниһаять, үзенең йөзен укучыга күрсәтә, “Уклар” исемле сатирик журнал мәсьләсе дә көн тәртибенә килеп баса. Габдулла бу вакытта үзенең иң рәхәт,иң бәхетле көн- нәрен кичергән дисәк тә була. “Фикер” газетасында Габдулла наборщик булып эшли. Редакция һәм типография атмосферасында үзен никадәр рәхәт хис итсә дә дә, корректорлык вазифасын һәм бүтән эшләрне ничаклы теләп башкармасын, Габдулланың төп эше- үзе дә шулай санаган булса кирәк,-әдәби иҗат һәм публицистика. Габдулланың үзен иҗат эшенә багышларга карар итүе эпизод рәвешендә генә булмаган. Габдулла газета һәм журнал өчен кирәк дип табылган үз мәкаләләрен дә язган. Габдулла типографиянең рус эшчеләре белән дә аралашкан. Аны үз итеп “интеллегентный татарин” дигән кушамат тагып куйганнар. Бүлмәсендә төне буе ут сүнми, диләр замандашлары. Бүтәнчә була да алмый, “Уклар” журналы тулысынча Тукай өстенә күчә, материалны эшкәртү һәм редакцияләү Габдулла җилкәсенә күчә. Ләкин фев- раль башында нашир һәм редактор Габдулланы эштән чыгаралар. Ни өчен? “Мөхәрриргә” дигән шигырендә барысы да аңлашыла... Шуңа да карамастан, Тукай шагыйрь һәм публицист буларак гаять тиз үсә. Казанда,Оренбургта,Петербургта Тукайны яхшы беләләр. Әмма туган туфрак шагыйрьне Казанга тарта. 1907 елның сары яфраклар белән түшәлгән Казан урамына атлы повозкага утырып Тукай Казанга килеп керә.Чыпта белән кап- ланган чанада Уральскига кадәр озын юл үткән малай- туган ягына өлгергән журналист ,канатлары ныгыган шагыйрь, ачы телле сатирик булып,сәяси кө- рәшче һәм публицист булып кайтып керә. Казан газета-журналларында эш- ләү өчен татар әдәби һәм сөйләм телен, рус,гарәп,фарсы,төрек телләрен бел- гән тәҗрибәле шагыйрь һәм публицист кайтты.Исәнме Казан! Әйтә иртәнге намазга бик матур,моңлы азан: И Казан! Дәртле Казан! Моңлы Казан! Нурлы Казан! Газета һәм журналлар тукталды, үзе эшсез калды. Монда аны төрле милли газеталарга эшкә чакыралар. Ләкин ул буржуаз матбугат органнары белән һич тә якын мөнәсәбәткә керергә теләми. Аны ре- волюция идеяләренә ышанычта булган ирекле матбугат язмышы борчый. Ул 1908 елның 23 июнендә Ф. Әмирханга язган хатында: “Монда “Әл-ислах” ходка китсә, көлке журналы да чыкса,үземнең кальбен сөйгән газета вә идея- мә хезмәт итәр идем”,- ди шагыйрь. Һәм ул “Әл-ислах”та ул җиң сызганып эшләүчеләрдән берсе булып китә. Ләкин моннан килгән керем такы-токы гы- на булганлыктан, шул ук вакытларда ислахчы яшьләр ачкан “Китап”нәшрия- тында экспидитор булып эшли. “Әл-ислах” тирәсендәге шартлар һәм мөмкинлекләр Тукайны шәхси яктан да, иҗади яктан да канәгатьләндермәгән булса кирәк. Үзе сөйгән идеягә хезмәт иткән һәм үзенең күңеленә ошаган матбугат органын булдыру ниятен ул һич тә ташламый.Ниһаять,1907 елның октябрь башлары. “Йолдыз” газетасының секретаре Г.Камал ялгыз гына эшләп утыр- ганда ишек шакып редакция бүлмәсенә яшүсмер кыяфәтле бер егет килеп керә. Тәбәнәк, чандыр.Озак сүзсез торуны килештермичә, малай телгә килә: -Һади әфәнде тиз килер микән? Безнең газета-журналлар сезгә килгәндер бит, Галиәсгар әфәнде? -Нинди газета-журналлар? -“Фикер”, “Әльгасрел-җәдит”,”Уклар”. Шул рәвешчә, ул эшкә дә урнаша. Тукай Казанда “Болгар” кунакханәсенә туктала. Казан яшьләре белән та- ныша. Тәнкыйди мәкаләләр яза. Аны “Әль-ислах”ка тапшыра. Ләкин хәлләре шәптән түгел. Финанс ягын беләбез. “Әльислах” газетасында,“Яшен” журна- лында Тукай алтмышка якын шигырь,бер кечерәк хикәя чыгара. 1908 елның августыннан “Яшен” исемендә көлке журналы чыгара баш- лый. Тукай”Яшен”не бөтенләй үзенеке итеп карый. Аңа бик күп хезмәт куя. Журналның төп юнәлеше, максаты билгеләнә. Беренче мәртәбә дияргә мөмкин, Тукай публицистикага таралган яшен образын кертте. Яшен образының сатирик журналга исем итеп бирелүе дә оч- раклы түгел.Ул турыдан-туры реакциягә каршы булган орган икәнлекне ис- кәртә. Ләкин ирек һәм яктылык өчен көрәшкә чыккан матбугатны йә цензура богаулары, йә материаль кыенлыклар тормыш сәхнәсеннән бик тиз югалырга мәҗбүр итә. 1909 елның июнендә, унынчы саныннан соң,”Яшен” дә югала. ӘммаТукай һәм аның белән фикердәш яшьләр һич тә реакция алдында чиге- нергә теләмиләр. Һичшиксез,”Яшен” кебек,Тукай җитәкчелегендә чыккан,рухы белән суга- рылган кыю фикерле бердәнбер татарча көлке журналы булып танылды. “Яшен” журналына материал җитмәү сәбәпле,Тукай Никитин циркында күргәннәрен язарга була. Карахмәт исемле төрек көрәшчесе татарларның игътибарын җәлеп итә. Шул рәвешчә, Тукайның “Печән базары,яхуд яңа Кисекбаш” исемле әсәре дөнья.Тукайның бу әсәрен һәм “Яшен”дәге кызык- лы шигырьләрен укыгач, “татар галәменең иң оста юмористы” диясе генә ка- ла. Тукай әсәрләрен һәркайда дүрт куллап кабул итәләр. Аңа ярыйсы гына гонорар түлиләр. Шулай бервакыт,Тукай “Кәрванчәй фирмасы”ның чәен мактап озын шигырь яза,25 сум акча ала. Мәшһүр татар халык шагыйре Г.Тукайның “Шура” журналында барлыгы 5 шигыре дөнья күргән. Аларның беренчесе-“Миграҗ” шигыре “Йолдыз” га- зетасыннан күчерелеп, журналның 1910 елгы 9 санында басылып чыккан. Ә “Иһтида”, “Читен хәл”, “Сайфия” исемле җитди шигырьләре татар укучыла- рына беренче мәртәбә 1911 елгы “Шура” саннары аша ирешкәннәр. “Өлфәт”, “Вакыт”, “”Шура” журналы редакторларын Тукай төрлесен-төр- лечә тәнкыйть иткән.Кимчелекләрен әйтеп күрсәткән. Тукайның үзенә дә кискен сүзләре әйтелмичә калмаган.Әйтик,З.Бәшир “Уклар” журналын истә тотып, : “бывший мукшы,әй ялгыш әйтәм, бывший укчы...” ди. Ә “Чүкеч журналыннан очкан пычракны Тукай ничек кичергәндер. Ул аерым шәхес- ләрне хурламый, барысына эпиграммалар яза: Нинди ис: Һәрбер борнын кысып тоткан бүген Белмисезме? Мин беләм: әлбәт,”Чүкеч”чыккан бүген. “Яшен” режим кысуы һәм финанс кыенлыклары нәтиҗәсендә бөтенләй үлә. Казан тагын сатирик журналдан мәхрүм. Тукай ике кулсыз калгандай була. 1910 елның икенче яртысында Тукай материаллары “Ялт- йолт” басы- лып чыга. Бүтән газета-журналларда аның эшләре күренми. Тукай эче пошып, сәяхәткә чыгып китә. Нижний Новгородка Мәкәрҗә яр- минкәсенә барып килә. “Шәрык клубында” концертта катнаша. Күптәннән килгән үпкә авыруы көннән-көн көчәя. 1913 елның башында шагыйрьнең сәламәтлеге какшый.Иртәгә больницага ятар алдыннан ул Ф.Әмирхан янына керә. Әмирхан аңа: - Тиз терелеп чык, тиз күрешик!-дигәч, Тукай: - Юк,тиз күрешмик,син озаграк яшә,-ди. 15 апрельдә Тукайның гомере өзелә. Тукайны күмгән көнне дәресләр үт- кәрелми. Тукай исеме.ничектер, үзеннән-үзе халыкның культурасын, әдәбия- тын сәнгатен оештыручы мәгънәви уртак исемгә әйләнде. Тукай театр сәхнә- сендә дә яши. Ел саен Габдулла тукай исемендәге Дәүләт премиясе бирелә. Халыкның үз шагыйренә булган хөрмәте бигрәк тә язгы айларда- ул туган көннәрдә, һәр елның 26 апрелендә Татарстан язучылары җыелышып Казан шәһәрендәге бөек шәхесләрнең һәйкәлләренә чәчәк куялар. Пушкин,Горький, Тукай, Җәлил... Бер төркем язучылар шул көнне Кырлайда, Арчада, Тукай районында митингларда чыгыш ясыйлар. Шундый ук бәйрәмнәр Түбән Кама, Әлмәт, Яр Чаллы шәһәрләрендә дә уздырыла. Шигырь бәйрәме М.Җәлил исе Мендәге Татар дәүләт опера һәм балет театры янындагы Тукай һәйкәле янын- да дәвам итә. Монда халык Габдулла Тукай премиясенә лаек булган яңа лау- реатлар белән таныша.Тукай, әнә шулай,халкы белән бүген дә бергә атлый. Тукай Татарстанда гына түгел, Русиядә дә мәңгелләштерелгән. Cанкт- Петербургның Казан урамын Тукай һәйкәле бизәп тора. Арча районының Кушлавыч авылында – Тукайның туган йортында Тукаевлар йорт-музее ачылган. Кырлай авылында шагыйрьнең иҗатына һәм тормышына багыш- ланган “Кырлай” музей комплексы эшли. Тукай исемен республиканың Дәүләт филармониясе йөртә. М.Җәлил исемендәге Татар академия опера һәм балет театры янында шагыйрьнең һәйкәле “балкып” тора.